Maska, temat zadany przez Jarosława Kozłowskiego swoim studentom w 1995 roku, stał się przyczynkiem do serii performansów Anny Klimczak, które z czasem, wraz z postawą twórczą artystki, ewoluowały i zmieniały swój kontekst. Tytułowy przedmiot, rekwizyt i artefakt w jednym, poprzez formę jak i nieodłącznie sprzężoną z nią warstwę symboliczną, jest głęboko zakorzeniony w kulturze. Przy wszelkich działaniach osnutych wokół maski, najprostszym byłoby podążyć tropem pierwszych skojarzeń i powielić rozpoznawalne clichés nagromadzone wokół przedmiotu o teatralnych i obrzędowych konotacjach. Klimczak jednak zagrała nim inaczej tworząc osobisty spektakl skoncentrowany wokół intensywnego procesu transformacji przebiegającego w nieokreślonym kierunku.

Używając kilku rekwizytów: stołu, worka kredy malarskiej, wacików i szklanki wody (ubywanie cieczy odmierza czas trwania performansu) artystka uruchomiła cały system zaskakujących czynności, układających się w pętle zsynchronizowanych działań. Cykliczność realizacji przywodzi na myśl, zainicjowane w latach siedemdziesiątych akcje Jarosława Kozłowskiego z cyklu Continuum, w którym autor, szczelnie zapełnia szkolną tablicę kredowymi rysunkami, po czym marze powierzchnię i czeka na jej całkowite wyschnięcie. Następnie rozbija nakręcony wcześniej zegar, zatrzymując symbolicznie czas strawiony na wykonywanie/oglądanie działania. Cały proces opiera się na wykonywanych z dużym wysiłkiem fizycznym, zautomatyzowanych czynnościach rysowania i mazania. U Anny Klimczak proces ten przebiega podobnie, choć jest aktem, który koncentruje się na osobie artystki. W wyniku naprzemiennego nakładania kolejnych warstw kredy przemywanych następnie wodą i ścieranych wacikami, na twarzy artystki powstaje nieregularna skorupa – maska. Początkowo spokojne przejścia z jednego krańca stołu, na którym ułożony jest rozcięty przez autorkę worek pełen białego proszku, na drugi, gdzie znajduje się szklanka z wodą, wraz z upływem czasu zamieniają się w opętańczy akt performerki, któremu towarzyszą powodowane zmęczeniem, niemal zwierzęce odgłosy walczącej z materią i niepohamowaną chęcią powtarzania procesu od nowa artystki. Zastanawia narastająca kompulsywność wykonywanych czynności, która w świadomości zaintrygowanych odbiorców umotywowana jest nieuchwytnym celem – prawdziwym sensem przedsięwzięcia. Do czego dąży bohaterka rozgrywającej się przed nami akcji? Czy w nakładaniu kolejnych masek chodzi o znalezienie idealnego wizerunku, przerwania procesu nieskończonej przemiany – ciągu kolejnych inkarnacji?

Akcję Anny Klimczak, dla widzów trzech odsłon performansu jednostkową, ale funkcjonującą także pod postacią zapisu video (ostatnio pokazywaną w tej formie w Fundacji Profile podczas wystawy Sieć – sztuka dialogu) odbierać można jako współczesny rytuał. Tego typu odczytanie, nasuwa porównania związane z antropologiczną analizą masek jako rekwizytów służących plemiennym obrzędom. Są one wówczas kosmogoniami w działaniu, regenerującymi czas i przestrzeń: w ten sposób dążą one do uchronienia człowieka i wartości jakie zostały mu powierzone, od nieuchronnej degradacji, której ulega wszystko w czasie historycznym. Ale są to również prawdziwe spektakle oczyszczające, w czasie których człowiek uświadamia sobie swoje miejsce w świecie oraz widzi życie i śmierć wpisane w zbiorowy dramat, nadający im właściwy sens.

Maski używane do podobnych, pierwotnych obrzędów mają zazwyczaj konkretny, sfinalizowany kształt, charakter i funkcję – przedstawiają zmarłych, zwierzęta, zespół cech, których dotyczy szamańska procedura. W specyficznym, jednoosobowym rytuale Anny Klimczak jednak maska także podlega procesowi zmiany, nie reprezentuje sztywnego zbioru właściwości, symbolizuje raczej pragnienie przeobrażenia, zatarcia granic pomiędzy tym co zewnętrzne, a światem wewnętrznym nakładającej ją osoby.

Według antropologicznych obserwacji, maska, nazywana przez Carla Einsteina zastygła ekstazą, może zawładnąć osobą, która nakłada ją podczas magicznego rytuału. Zaciera się wówczas granica między podmiotem szukającym w ceremonii remedium na osobiste nieszczęścia, a przedmiotem, w którym lokuje swoje pragnienia. Proces identyfikacji wiąże się z erupcją niespożytej energii, wspomnianą ekstazą prowadzącą do wewnętrznego oczyszczenia. Osadzony we współczesności, minimalistyczny performans Anny Klimczak, choć celowo odarty z etnicznych asocjacji, również napędzany jest przez energię przemiany, która jednak nie znajduje ujścia, co pozwala myśleć, że tak naprawdę chodzi o sam fakt zaistnienia, unaocznienia samego procesu.

Maska staje się tylko pretekstem do rozpoczęcia dyskusji o wnętrzu, kondycji jej właściciela. Sam gest sięgnięcia po maskę, jej przyjęcia bądź odrzucenia – mówi nam więcej niż wyryty na niej zazwyczaj sztywny grymas. Anna Klimczak, podobnie jak Bachelard oddala pokusę prostej opisowości i pokusę egzotyczności, istotny staje się dla niej przede wszystkim trudny do uchwycenia moment powstawania maski, kiedy nie przybiera ona jeszcze żadnej materialnej postaci; nie może być zatem przedmiotem opisu. Stanisław Rosiek nazywa ten twór maską ukrytą, maską potencjalną. Co prawda biała powłoka masy kredowej może stanowić już przedmiot opisu, symbolicznie jednak, tak jak opisywana przez Bachelarda maska fenomenologiczna, jest jak czyste, białe, zagruntowane płótno, któremu dopiero w wyniku powstawania malarskiej kompozycji nadane zostaną pewne znaczenia. Dzięki hipnotycznej procesualności wpisanej w performans, uwaga odbiorców nie skupia się na powierzchowności, ale na sile przeistoczeń. 

Uwypuklony przez Klimczak proces pozwala zadać pytanie o status maski w dzisiejszej kulturze, w której pragnienie wtopienia się w społeczne tło (zarówno świadome jak i nieuświadomione) stało się wyjątkowo wyraźne. Bazująca na paradoksach (obnażanie-maskowanie, statyczność-przeistoczenie, indywidualność-masa) akcja artystki udowadnia, że nawet jeśli maska, w swoim szablonowym kształcie jest już reliktem przeszłości, podczas gry z przypisanymi jej znaczeniami, paradoksalnie może stać się symbolem bezkompromisowej otwartości i niezgody na narzucaną nam każdego dnia powinność mimikry.

Anna Klimczak, powracała do szkolnego projektu jeszcze kilkukrotnie, poddając go kolejnym przekształceniom. W Między Tobą a Mną (2004) z podobizną rzutowaną w przestrzeni galerii zmierzyć się musieli nieświadomi niczego widzowie, których twarze stawały się ekranami uwidaczniającymi wyświetlane zdjęcie. W Między rzeczywistością a nierzeczywistością (2005) odległość, którą musiał pokonać performerka, od worka z kredą do szklanki, znacznie się wydłużyła, tym samym zmieniła się także dynamika całego procesu. W prezentowanej w poznańskiej Galerii ON Nowej Realizacji Klimczak pokazała pozostałości po swoim performansie, pokryty kredą stół, rozrzucone, brudne waciki, rozbitą szklankę – zgliszcza po okupionej wysiłkiem wojnie z przypisaną nam maską.

Jagna Lewandowska